یادداشت| رسانه و مأموریت ترویج علم  

خبرگزاری علم و فناوری آنا، نوید فرخی؛ رسانه‌ها در عصر اطلاعات، نقشی محوری در شکل دادن به درک ما از جهان، از جمله قلمرو علم و فناوری دارند. بر کسی پوشیده نیست که علم بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی ما را تشکیل می‌دهد. علم و فناوری از اختراع چرخ تا توسعه اینترنت، همواره سنگ بنای پیشرفت بشر بوده است و کشفیات تاریخی، مانند قوانین حرکت نیوتن و نظریه نسبیت اینشتین، اساساً درک ما از جهان را تغییر دادند. فناوری‌هایی که هر روز از آنها استفاده می‌کنیم، همگی محصول کشفیات علمی بوده‌اند.

به کمک علم می‌توان چالش‌های آینده را پیش‌بینی کرد و برای تقابل با معضلات آماده شد. در عین حال ترویج علم و آگاهی‌ نیز برای گسترش تفکر انتقادی حائز اهمیت است. علم گرچه جذاب است اما می تواند پیچیده و درکش سخت باشد. یک ژورنالیست علم وظیفه دارد این پیچیدگی را به زبان ساده بیانکند. تصور کنید در حال خواندن یک مقاله تحقیقاتی در مورد فیزیک کوانتوم یا مهندسی ژنتیک هستید. مطالعه بدون دانش پیشین می تواند طاقت‌فرسا باشد! اما یک ژورنالیست علم ماهر می‌تواند این عبارات و اصطلاحات را به داستانی تبدیل کند که به راحتی قابل درک است و حتی به زندگی روزمره ما مربوط می‌شود. به طور کلی یکی از وظایف اصلی یک خبرگزاری تخصصی علم و فناوری، ابهام‌زدایی از مفاهیم پیچیده علمی است. اغلب پیشرفت‌های علمی در مقالات دانشگاهی و پژوهشی برای عمومِ مردم مبهم و گهگاه نامفهوم تلقی می‌شود. در اینجا رسانه‌هایِ علمی عامه‌فهم می‌توانند نقش حلقه اتصال بین دانشگاه و مردم را ایفا کنند و دستاوردها و یافته‌های پیچیده را به زبانی برگردانند که همگان قادر به درک آن باشند. همچنین این قبیل رسانه‌ها می‌توانند در فرهنگ‌سازی مباحث علمی نقش مهمی داشته باشند. برای مثال اگر یک دستاورد علمی مهم مرتبط با پزشکی اعلام شود، خبرگزاری تخصصی باید این اطلاعات را به شکلی تبیین کند که افراد بدون پیش‌زمینه علمی نیز بتوانند اهمیت و کاربرد آن را درک کنند.

در دنیایی که اطلاعات نادرست می‌تواند به سرعت گسترش پیدا کند، رسانه‌ها و خبرگزاری‌های علم و فناوری نقش مهمی در ارتقاء سواد علمی و تفکر انتقادی دارند. آنها کمک می‌کنند تا سؤالات درستی بپرسیم: «این اطلاعات از کجا آمده است؟»، «آیا قابل اعتماد است؟»، «کارشناسان دیگر چه می‌گویند؟» این نوع تفکر برای درک علم و تأثیر آن بر جامعه بسیار مهم است. با همین دیدگاه، رسانه‌های علمی عامه‌فهم، نقشی محوری برای آموزش و آگاهی‌بخشی مردم در رابطه با پیشرفت‌های علمی از انرژی‌های تجدیدپذیر گرفته تا جدیدترین یافته‌های اخترفیزیکی و... ایفا می‌کنند. وقتی همه‌گیری کووید-19 جهان را در بهت فرو برده بود و خرافه‌گرایان و نظریه‌پردازان توطئه مردم را به سمت‌و‌سوی مخالفت با واکسن سوق می‌دادند، مروجان علم و رسانه‌های علمی عامه‌فهم در خط مقدم مبارزه با شبه‌علم قرار گرفتند و اطلاعات قابل اعتماد و علمی ارائه ‌کردند.

علم فقط در مورد اعداد و ارقام نیست. مشقت‌ها و سختی‌های زیادی را می‌توان در پشت اکتشافات، چالش‌ها و پیروزی‌های دانشمندان مشاهده کرد. این عنصر انسانی می‌تواند علم را به‌ویژه برای جوانانی که آینده‌ خود را در علم می‌جویند، جذاب‌تر کند. در کنار رسالت محوری رسانه‌های تخصصی حوزه علم و فناوری، یکی از رضایت‌بخش‌ترین جنبه‌ی این رسانه‌ها الهام بخشیدن به نسل بعدی دانشمندان است. یک رسانه علمی عامه‌فهم می‌تواند با ارائه محتوا به شیوه‌ای جذاب و در دسترس، شگفتی‌های علم را به روی ذهن جوانان باز کند. چنین رسانه‌ای همچنین نقش کلیدی در انعکاس تلاقی علم با زندگی روزمره دارد. ما نه تنها اکتشافات علمی را در لحظه پوشش می‌دهیم، بلکه چگونگی تأثیر این رخدادها را بر مسائل اجتماعی به سرعت واکاوی می‌کنیم؛ تغییرات آب‌وهوایی، بهداشت عمومی، اخلاق فناوری، قوانین هوش مصنوعی و... مسائلی است که یک رسانه با مأموریت ترویج علم وظیفه دارد خوانندگانش را در رابطه با این مسائل، تشویق به تفکر انتقادی کند.

در دنیایی که می‌توان با افراد در دورترین نقاط در کسری از ثانیه ارتباط داشت، علم دیگر هیچ مرزی را نمی‌شناسد و در عصری که اطلاعات نادرست به سادگی در دسترس است، ترویج سواد علمی بیش از هر زمان دیگری اهمیت پیدا می‌کند. آشنایی با اینکه علم چیست و چه زمانی، چه چیزی علمی تلقی می‌شود، کمک می‌کند خوانندگان در دنیایی مملو از شبه‌علم و ادعاهای نادرست بتوانند به تنهایی و خودشان محتوای صحیح و درست را از اطلاعات نادرست و ناقص تشخیص دهند.

آینده ژورنالیسم علم هیجان‌انگیز است. مطبوعات و نشریات علمی با ظهور رسانه‌های دیجیتال، راه‌های جدیدی برای ارائه محتوای علمی عامه‌فهم دارند. گزارش‌های تصویری، فضای مجازی، پادکست، ویدیوهای تولیدی و... می توانند علم را بیش از هر زمان دیگری جذاب نمایش دهند.

متعهد ماندن به مأموریت ترویج علم کار آسانی نیست و برعهده گرفتن مسئولیت گزارش دقیق اطلاعات پیچیده چالش‌های کمی ندارد. با این همه باید دائماً در تلاش بود تا تعادل بین سادگی و عمق را حفظ کرده و اطمینان حاصل کرد که محتوا صحیح، کاربردی، جذاب و آموزنده باقی می‌ماند. به همین علت است که رسانه‌های علمی عامه‌فهم نقشی حیاتی در جامعه ایفا می‌کنند. این رسانه‌ها قادرند شکاف بین «جامعه علمی» و «مردم عادی» را پر کرده و محتوای پیچیده علمی را با زبان ساده در دسترس عموم  قرار ‌دهند.